Fiszki adresowe

niepozorne, ale niezwykle pomocne, a często również jedyne źródło wiedzy o zabytkach.

Po 1989 r wraz z przemianami polityczno-gospodarczymi gwałtownie przyspieszył trwający już wcześniej proces zmiany historycznej zabudowy Polski. W wielu przypadkach -  zwłaszcza w odniesieniu do budownictwa wiejskiego – jedyną dokumentacją nieistniejących dziś obiektów są tzw. fiszki adresowe.  Wiele z nich, oprócz podstawowych informacji, zawiera unikalne fotografie, będące jedyną dokumentacją uchwyconych na nich budynków.

Czym są fiszki adresowe?

Fiszki adresowe to wykonane w latach 80. i 90. XX w. karty, które obecnie mają naukową wartość dokumentacyjną. Są one efektem przeprowadzonego wówczas terenowego rozpoznania zasobu zabytków nieruchomych i zawierają podstawowe informacje o obiektach, takie jak: dane administracyjne i adresowe, datowanie, określenie materiału oraz numery rejestru w chwili ich wykonywania. Jednak najcenniejszym ich elementem z dzisiejszego punktu widzenia są unikatowe fotografie. Fiszki adresowe są cennym uzupełnieniem wiedzy o zasobie zabytków nieruchomych, w tym o obiektach nieobjętych obecnie dokumentacją ewidencyjną.

Jak powstały fiszki adresowe?

Fiszki adresowe wykonano dla ok. 650 000 obiektów, a pracami nad ich wykonaniem objęto 90% kraju. Dzięki temu dokumentacją objęto wiele budynków mieszkalnych, towarzyszącej im zabudowy gospodarczej, budynków przemysłowych i folwarcznych, przydrożnych kapliczek, młynów, wiatraków i ogrodzeń, które były pomijane we wcześniejszych spisach. To właśnie z tego powodu są one dziś niezwykle ciekawe i stanowią źródło wielu cennych informacji.

Aby wyjaśnić dlaczego wiele cennych obiektów nie było uwzględnionych we wcześniejszej dokumentacji, należy cofnąć się w czasie i prześledzić proces powstania fiszek adresowych.

Pierwszy powojenny inwentarz „Spis zabytków architektury” wydany w 1964 r. był podsumowaniem przeprowadzonego w końcu lat 50. rozpoznania i dokumentacji zabytków w formie tzw. zielonych kart. Następnie, również na ich podstawie wydano „Zabytki architektury i budownictwa w Polsce” - 17 tomów obejmujących zabytki ówczesnych województw. Wykazy te obejmowały po ok. 40 000 zabytków powstałych do poł. XIX w., jednak zgodnie z kryteriami ówczesnej polityki konserwatorskiej niemal całkowicie pominięto w nich obiekty młodsze oraz budownictwo ludowe, przemysłowe i gospodarcze.

W połowie 1975 r. miała miejsce reforma administracyjna, w wyniku której powołano 49 województw. Do zmian administracyjnych dostosowano strukturę urzędów konserwatorskich. Transformacja zbiegła się w czasie z narastającą potrzebą zwiększenia zakresu informacji niezbędnych do ochrony zabytków oraz rozszerzaniem zainteresowań konserwatorskich. W kilku ośrodkach równolegle podjęto prace nad opracowaniem nowych wzorów ewidencji różnych grup obiektów zabytkowych. Ich efektem było wydanie przez Ośrodek Dokumentacji Zabytków w 1981 r. pracy pt. „Metody ewidencji zabytków”.

Równolegle od połowy lat 70. do końca lat 90. XX w. trwała intensywna akcja dokumentowania zabytków wg nowych wzorów. Jej pierwszym etapem miało być opracowanie aktualnego spisu obiektów zabytkowych, uwzględniającego nowy podział administracyjny oraz rozszerzony zakres chronologiczny i tematyczny objętych nim zabytków. Spis adresowy miał służyć rozpoznaniu potrzeb w zakresie ewidencji - m.in. liczby nowych kart ewidencyjnych dla zabytków dotychczas nią nieobjętych oraz liczby kart do weryfikacji (w praktyce wykonania nowych wg aktualnego wzoru). Prace rozpoczęto od rozpisania na fiszkach bibliotecznych obiektów zabytkowych uwzględnionych w „Spisie zabytków…” wydanym w latach 1972-1974 i ich weryfikacji na podstawie materiałów znajdujących się w Ośrodku Dokumentacji Zabytków.

Gotowe fiszki rozesłano do wojewódzkich Biur Dokumentacji Zabytków w celu sprawdzenia danych, a następnie szczegółowej lustracji terenu celem rozpoznania obiektów nieobjętych ewidencją i oznaczenia już nieistniejących. Początkowo nie przewidywano umieszczania na fiszkach zdjęć fotografii, a zakończenie prac planowano na 1978 r. Okazało się to jednak nierealne. Szybko stwierdzono, że dla właściwego rozpoznania i potem oceny obiektów konieczne są ich zdjęcia.

Z powodu problemów organizacyjnych oraz społeczno-gospodarczych, prace trwały praktycznie do kolejnej reformy administracyjnej (1999 r.) i koncentrowały się na typowaniu do ewidencji nowych obiektów. W praktyce więc działanie, które miało być pracą wstępną do wykonania właściwej ewidencji (tzw. kart białych) przekształciło się w niezależną, najszerszą jej formę. Początkowo zakładano najwyżej trzykrotny wzrost liczby zabytków objętych spisem, jednak badania terenowe ujawniły bardzo liczne jeszcze wówczas obiekty budownictwa wiejskiego i małomiasteczkowego z 2 poł. XIX i początku XX w. Ostatecznie wykonano ok 650 000 fiszek adresowych, co daje ponad 16-krotność liczby obiektów uwzględnianych przez dotychczasowe wykazy.

Zbiór fiszek – zobacz unikalne materiały

Prezentowany zbiór fiszek adresowych jest wyjątkową dokumentacją, na podstawie której opracowano trzeci, zrealizowany w Polsce, spis adresowy zabytków. Odnajdziemy tu materiały, na podstawie których w latach 1984-1998 wydano 21 wojewódzkich tomów serii - „Zabytki architektury i budownictwa w Polsce”. Uzupełnieniem serii jest wydany w 2007 r. tom dotyczący Krakowa.